İnsan göçü; kişinin ya da bir grubun kalıcı olarak yaşadıkları yeri değiştirmesidir. “İnsan göçü”, göçebeliği (mevsimsel göçü), mevsim işçiliğini, keyfi seyahatleri kapsamaz. İnsan göçü; göç edenlerin hayat standartlarını yükseltmek; savaş, açlık, işsizlik veya siyasi baskı gibi olumsuzluklardan kaçmak adına yaptıkları; zorunlu veya zorunlu olmayan hareketliliktir. Göç, olağan bir insan davranışıdır. Evrimsel olarak kendini korumaya ve hayatta kalmaya çalışmak insan doğasının bir parçasıdır.
Türk Resim Sanatında Köyden Kente Göç
İnsanlığın başından beri varolan göç kültürü aynı zamanda Türk kültürünün de çok önemli bir parçasıdır. Yerleşik hayata zamanındaki diğer uluslardan daha sonra geçen Türkler için göçebelik, “gurbet” kavramı ve bu kültürün getirdiği psikolojik ve sosyolojik sonuçlar; kültürel kimliğin vazgeçilemez bir parçası olmuştur. Göç hareketleri Türk devletleri için (özellikle Selçuk Türklerinden sonra) kitlesel hareketler olarak azalsa da, kültürün ve hayatta kalma içgüdüsünün bir sonucu olarak her zaman ayakta kalacaktır.
1950’lerden önce sadece Ankara’ya doğru olan ülke içindeki göç hareketleri; II. Dünya Savaşı’ndan sonraki gelişmelerle İstanbul ve Bursa gibi şehirlere de yansır. Marshall Yardımları ve dönem yönetiminin; 1927’deki krizlerle bir daha karşılaşmamak ve ülkeyi üretim odaklı yapılandırmak adına attıkları adımlar bu göç hareketlerini tetikler. Köylere yol ve radyo gibi haberleşme ve ulaşımı kolaylaştıracak yenilikler gelmesi; sanayileşmeyi hedefleyen şehirlerin cazibelerini artırmıştır. Traktör ve diğer tarım makinelerinin de kırsal alanlarda iş gücünü azaltmasıyla toprak sahibi olmayan ve işsiz kalan köy nüfusu için göç artık sadece keyfi değil, kaçınılmaz olmuştur.
Fakat planlamanın hatalı olması ve şehirlerin orantısız olarak göç alması; gelen insanların şehirlerin kimliğine ve yapısına entegre edilememeleri, işsizlik ve konut yetersizliği; şehirler hatta mahallelerinin aralarında bile ekonomik ve sınıfsal farklar yaratmıştır. Bu farklar gecekondu yapılanmasının, arabesk kültürünün ve diğer sosyal, politik ve sanatsal akımların oluşmasına neden olmuştur. Aynı zamanda göçün psikolojik ve sosyolojik yönleri ve oluşturduğu akımlar politika, ekonomi ve kültürü etkilediği gibi sanatı da etkilemiştir.
Köyden şehire göçün ve oluşumlarının etkilediği bir sanat olarak çağdaş Türk resmi; göçün getirdiği travma, yoksulluk ve çaresizlik gibi duyguları yansıtmayı ve bu duyguların etrafında bir diyalog oluşturmayı amaçlar. Özellikle 50-60’lı yıllarda bu konuya odaklanan sanatçılar; belki de büyük bir öngörüye sahiplerdir ki; plansız ve orantısız göç hareketlerinin yaratacağı sorunları eserlerinde resmedebilmişlerdir.
Halk kültürünü ve toplumsal olayları konu olarak seçen (toplumsal-gerçekçiliği temsil eden); Léopold Lévy’nin öğrencileri tarafından kurulan “Yeniler” grubu (1940-1952) ve 1947’de Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun öğrencileri tarafından kurulan “Onlar” grubu (1947-1955) özellikle bu temsillerde öne çıkan bir oluşumlardır.
Onlar grubunun bir üyesi olan Nedim Günsür, 50’lere yaklaşan senelerde aldığı bir bursla Fransa’da eğitim görme şansını yakalar. Bu sırada Lhote ve Léger’in stüdyolarında çalışır ve Picasso ve Matisse eserleriyle karşılaşır. Batı eserlerinin yanı sıra Afrika’dan da sanat eserlerine aşina olur. Afrika sanatının yerel ve kendine has anlatım dilinden de etkilenir. Eyüboğlu’nun öğrencisi olması da göz önünde bulundurulduğunda eserlerinde bezemeli ve betimlemeli bir anlatım ortaya çıkar.
Nedim Günsür, “Yeşil Tren/İstanbul-Frankfurt”, 1978, Nilüfer-Önal Akalın Koleksiyonu.
Yeniler grubundan olan Nuri İyem de eserlerinde gecekondu ve göçün etkisinde kalan insanları ve kadınları konu eder. Anadolu kadını portreleriyle tanınmış ve gecekondu yaşam tarzının kadınlar üzerindeki etkisini de sık sık konu etmiştir. Bu konulara ağırlık vermeden önce daha soyut bir anlayışa sahip olan İyem; 1960’lı yıllarda konunun da etkisiyle daha somut ve gerçekçi bir bakış açısı kazanmıştır. Resimsel mimari ve konstrüksyon, İyem’in gecekondu resimlerinde ve diğer eserlerinde de oldukça görünür.
Nuri İyem, “Açar Gecekondu Gülleri Kentler”, 1978, duralit üzerine yağlıboya, 44X36.5 cm.
Göç konusu ve gecekondu kültürüne değinen Günsür, İyem ve diğer sanatçılar da; daha sonra yaşanacak olan Avrupa’ya göçleri de konu olarak ele alacak; göçün yarattığı yabancılık, sınıf eşitsizliği ve gurbet gibi kavramlara değineceklerdir.
Resim Sergisi, Aydın Cumalı Sanat Galerisi, İstanbul, 11 Ekim 1975. Salt Araştırma Arşivi
İnsanoğlunun en temel davranışlarından biri olan göç; sadece ekonomik sonuçlar değil; sosyal ve psikolojik sonuçlar da doğurur. Özellikle orantısız nüfus değişiklikleri ve çarpık kentleşme gibi daha özel sonuçlar ortaya çıktığında sınıf farkları, yoksulluk ve kültür karmaşası; göç edilen yerin sosyal yapısını ve kültürünü değiştirecek kadar büyür. 1950’lerdeki köyden kente göç; özellikle de İstanbul’da sosyal dokuyu değiştir ve ülkede yeni gelişmelere neden olur. Bu değişime uyum sağlamak ve sorunlara ışık tutmak her alanın konusu olduğu gibi resim sanatının da konusudur. Türk sanatçıları da halihazırda Türk kültürünün bir parçası olan “göç" konusunu; yeni ve sanayileşmiş bir şehrin odağında ele alırlar. Bu sırada soyutluktan kopup daha gerçekçi bir anlayış belirlerler ve bir anlamda tarihi belgelerler.
Çelebi Erol, Cansu. “Göçün Öteki Yüzü, Türkiye Çağdaş Sanatında Göç Olgusu”. ulakbilge, 47 (2020 Mart): s. 400–407. DOI: 10.7816/ulakbilge-08-47-02.
Kaymal, C. (2017). “Kırdan Kente Göçün Sosyokültürel Sonuçları: Gecekondulaşma ve Arabesk”. ulakbilge, 15, (2017): s.1499-1519. DOI: 10.7816/ulakbilge-05-15-07.
Çalışkan, Serkan. “Çağdaş Sanat Eserlerine Göç Olgusu Perspektifiyle Bir Bakış”. İdil Dergisi, 41 (2018): s.39-45. DOI: 10.7816 /idil-07-41-06
Güngör, Tuğba. “Çağdaş Türk Resim Sanatında Göç Olgusu: Mehmet Başbuğ Özelinde Bakmak”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3, (2020): s. 1608-1626. ISSN: 1694-7215.
Tilbe, A., Bosnalı, S., & Küçükşen Öner, F. (2016). “Bölüm 4: Çağdaş Türk Resim Sanatında Göç Teması: Ramiz Aydın Örneği”. *Göç Üzerine Yazın ve Kültür İncelemeleri* (s. 41–54), Transnational Press.
Encyclopædia Britannica. *Human migration*. Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/topic/human-migration.
Dünden Yarına Nuri İyem 2, Nuri İyem Resimleri Arşiv ve Belgeleme Projesi Retrospektif Sergisi, Çağının Tanığı Bir Ressam-Nuri İyem: Göç Resimleri, Evin Sanat Galerisi, İstanbul: 2007: http://www.nuriiyem.com/wp-content/uploads/nuriiyem_2002_cilt2.pdf
